Article Sidebar

Download
pdf

Main Article Content

Abstrakti

Në pjesën e parë të këtij studimi u shqyrtua përdorimi i hershëm fetar i gjuhës shqipe, kryesisht në shek. XVII dhe XVIII, që në kombinim me rivalitetet kishtare duhet të ketë promovuar një lloj procesi të natyrshëm diferencimi kulturor. Në pjesën e dytë theksi vihet mbi kundërvëniet e ndryshme politike ndaj sundimit otoman, si dhe mbi përballjen kishtare dhe kundërveprimet misionarizuese kryesisht në Shqipërinë e Jugut. Në veçanti argumentohet se si motivimet kontradiktore të politikave të ndryshme të përdorimit të gjuhës në shërbesat e kishës dhe në mësimdhënien e shkollës duhen parë edhe në kontekstin e përhapjes së ideve iluministe dhe të kundërsulmeve kishtare për riungjillëzimin ortodoks. Në përgjithësi, këto lloj kundërvëniesh kanë përforcuar proceset kufindarëse që duhet të kenë shërbyer për riorganizimin social të ndryshimeve gjuhësore dhe kulturore, veçanërisht midis të krishterëve ortodoksë greqishtfolës dhe shqipfolës.

Fjalëkyçet

Politikë kishtare, ortodoksi, politikë e gjuhës, shqipja.

Article Details

How to Cite
Doja, Albert. 2025. “ROLI DIFERENCUES I RIVALITETEVE KISHTARE, KUNDËRVËNIEVE POLITIKE, TRANSFORMIMEVE ILUMINISTE DHE KUNDËRSULMEVE ORTODOKSE NË SHEKUJT XVII-XVIII”. Studime Historike, no. 2 (October). https://doi.org/10.61773/q6f6bg26.
Download Citation
Endnote/Zotero/Mendeley (RIS)
BibTeX

How to Cite

Doja, Albert. 2025. “ROLI DIFERENCUES I RIVALITETEVE KISHTARE, KUNDËRVËNIEVE POLITIKE, TRANSFORMIMEVE ILUMINISTE DHE KUNDËRSULMEVE ORTODOKSE NË SHEKUJT XVII-XVIII”. Studime Historike, no. 2 (October). https://doi.org/10.61773/q6f6bg26.

Share

Crossref
Scopus
Google Scholar
Europe PMC

References

  1. 1 Shih: Albert Doja, "Presionet kishtare dhe politika e gjuhës: Roli kufindarës e kufitregues i përdorimit të shqipes në shekujt XVII-XVIII”, Studime historike 76 (59), nr. 2 (2022): 73-105.
  2. 2 Panayiotis Aravantinos, Χρονογραφεια της Ηπείρου [Chronografeia tis Ipeírou], vol. 1, Athens 1854, 220; Konstantinos Sathas, Τουρκοκρατούμενη Ελλάς: Ιστορικόν Δοκιμίων (1453-1821) [Tourkokratoúmeni Ellás: Istorikón Dokimíon (1453-1821)] (Athens: 1869), 211; Kostantinos Paparrigopoulos, Ιστορία του ελληνικού έθνους [Istoría tou ellinikoú éthnous], vol. 5 (Athens: 1877), 182; Chr. Papadopoulos, “Ο Λαρισσες-Τρίκκης Διονύσιος ΙΙ Φιλόσοφος ο χλευαστικός επικληθείς Σκυλόσοφος” [O Larisses-Tríkkis Dionýsios II Filósofos o chlevastikós epiklitheís Skylósofos], Ηπειρωτικά Χρονικά [Ipeirotiká Chroniká] 8 (1933); Stefanos Papadopoulos, Ιστορία του ελληνικού έθνους [Istoría tou ellinikoú éthnous], vol. 1 (Athens: 1974), 324-333; Stefanos Papadopoulos, Απελευθερωτικού αγώνες τον Ελλήνων επί Τουρκοκρατίας (1453-1669) [Apeleftherotikoú agónes ton Ellínon epí Tourkokratías (1453-1669)] (Thessaloniki: 1982), 91-95; A. Vakalopoulos, Νέα ελληνική ιστορία (1204-1985) [Néa ellinikí istoría (1204-1985)] (Thessaloniki: 1990), 117-118.
  3. 3 K. Mertzios, “Επανάστασις Διονυσίου του Φιλοσόφου” [Epanástasis Dionysíou tou Filosófou], Ηπειρωτικά Χρονικά [Ipeirotiká Chroniká], 13 (1938).
  4. 4 Veçanërisht burimet veneciane që ruhen në Archivio di Stato di Venezia, Dispacci Corfù 7 (1611-1612), janë cituar gjerë e gjatë te Pëllumb Xhufi, Arbërit e Jonit: Vlora, Delvina e Janina në shek. XV-XVII (Tiranë: Onufri, 2016), 585-633.
  5. 5 “πρᾶγμα ἐτόλμησεν ἐπιβλαβὲς καὶ ἐπόλεθρον κατά τε τῆς Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, καὶ τῆς ἐπαρχίας αὐτοῦ ταύτης καὶ παντὸς τοῦ γένους τῶν εὐσεβῶν. καὶ γὰρ τολμηρῶς τε καὶ ἀλογίστως ἀποστασίαν μελετήσας κατὰ τῆς βασιλείας τοῦ πολυχρονίου βασιλέως σουλτὰν Μεχμέτ” [Prágma etólmisen epivlavés kaí epólethron katá te tís Christoú Megális Ekklisías, kaí tís eparchías aftoú táftis kaí pantós toú génous tón efsevón, kaí gár tolmirós te kaí alogístos apostasían meletísas katá tís vasileías toú polychroníou vasiléos soultán Mechmét], Εκκλησιαστική Αλήθεια [Ekklisiastikí Alítheia], 2 (Constantinople: 1882), 780.
  6. 6 Peter Bartl, Der Westbalkan zwischen spanischer Monarchie und osmanischem Reich: zur Türkenkriegsproblematik an der Wende vom 16. zum 17. Jahrhundert (Wiesbaden: Harrassowitz, 1974), 146-149.
  7. 7 Alain Ducellier, Byzance et le monde orthodoxe, 3e ed. (Paris: Armand Colin, 2006), 459.
  8. 8 Xhufi, Arbërit e Jonit, 627-630.
  9. 9 “…è ben vero che anco discopro in quel Constantino alunno di cotesto Collegio molta malignità”. Korrespondencë e kardinal Aldobrandinit te Nunci papnor në Spanjë, 28 shtator 1603. Cituar te: Xhufi, Arbërit e Jonit, 624.
  10. 10 Μαξίμου ἱερομόναχου τοῦ Πελοποννησίου Λόγος Στηλιτευτικὸς κατὰ Διονυσίου τοῦ ἐπικληθέντος Σκυλλοσόφου καὶ τῶν συναποστησάντων αὐτῷ εἰς Ἰωάννινα ἐν ἔτει 1611 [Maxímou ieromónachou toú Peloponnisíou Lógos Stiliteftikós katá Dionysíou toú epiklithéntos Skyllosófou kaí tón synapostisánton aftó eis Ioánnina en étei 1611], edited by D.M.Sarros, extract from Ἠπειρωτικά Χρονικά [Ipeirotiká Chroniká] 3 (1928), f. 169-210. Recension: Revue des Études Grecques, 44 (208), (1931): 456-457, https://www.persee.fr/doc/reg_0035- 2039_1931_num_44_208_7040_t1_0456_0000_2.
  11. 11 Xhufi, Arbërit e Jonit, 622-627.
  12. 12 “παραμυθεῖσθαι καὶ γενναίως φέρειν τὰ δεινά, οὐκ ἐπανίστασθαι, παραινεῖν αὐτοῖς προσῆκε, Διονύσιε, καὶ τιμᾶν τοὺς βασιλεῖς παρὰ Θεοῦ δοθέντας, οὐκ ἀντιτάσσεσθαι τούτοις νουθετεῖν ἐχρῆν. Εἰ γὰρ μὴ πρὸς ἦσαν δεδομένοι, καὶ ἀσεβεῖς ὄντες, οὐκ ἂν ἵστασθαι…” [paramytheísthai kaí gennaíos férein tá deiná, ouk epanístasthai, paraineín aftoís prosíke, Dionýsie, kaí timán toús vasileís pará Theoú dothéntas, ouk antitássesthai toútois noutheteín echrín. Ei gár mí prós ísan dedoménoi, kaí aseveís óntes, ouk án ístasthai…], Cituar te po aty, 624.
  13. 13 Po aty, 625-627.
  14. 14 Ines-Angjeli Murzaku, Returning home to Rome: the Basilian monks of Grottaferrata in Albania (Grottaferrata: Monastero Esarchico, 2009), 66-71.
  15. 15 Nilo Borgia, I monaci basiliani d'Italia in Albania: Appunti di storia missionaria, secoli XVI-XVIII (Roma: Reale Accademia d'Italia), 1942.
  16. 16 Neofito Rodinò: “Recusò anco detta petitione per la scola che cominciò a tenere in Cimarra, ove lo aspettano et dettero parola di venire molti religiosi dal supplicante dalli monasteri chiamati a studiare. Hora comandato … anco per dare a luce un libro da lui composto in lingua volgare, assai utile e necessario a detti populi, poiché senza libri non si può giovar a nullo, particolarmente nelle cose di sacramenti, circa quali appresso quei populi vi sono grandissimi abusi. Perciò supplica … di dar ordine che si stampi questo libro [che tratta del modo di confessarsi e sarà libro utilissimo alli poveri Greci]. Anzi alcuni di essi, che per loro ignorantia si fecero Turchi, et hora ne Turchi sono, ne Christiani, facilmente si potrano tornare al christianesimo”. Memoriale di Neofito Rodinò sopra la sua missione in Cimarra e la stampa di un suo libro. APF Lettere antiche 389, Memoriali del 1639, 395. In: Cirillo Karalevsky, ed., La missione greco-cattolica della Cimarra nell’Epiro nei sec. XVI-XVII. Documenti inediti per servire alla storia delle chiese Italo-Greche, 3 vols. (Bessarione: Rivista di Studi Orientali, 1911-1913), vol. 2, 81-82.
  17. 17 Neofito Rodinò: “Tra alcuni scolari mei che tengo vi è un sacerdote detto Demetrio, il quale possedè elegantissimamente la lingua albanese per esser della nation, et è catholico vero; perciò mi sono posto a tradur la dottrina Christiana, quella che è contenuta in soli duoi fogli, in questa lingua, la qual spero in lesu Christo sarà di utilità apreso loro. Con altra occasione, e spero presto, la manderò, perchè ancora non è finita, pregando a Vostra Signoria Illustrissima la proponga alla Sagra Congregatione, acciò dii ordine che si stampi.” Neofito Rodinò parla delle superstizioni dei Cimariotti e annunzia che sta traducendo la dottrina cristiana in albanese… APF Lettere antiche
  18. 268.167 (28 agosto 1637). In C. Karalevsky, Missione greco-cattolica della Cimarra, vol. 3, 108.
  19. 18 Borgia, Monaci basiliani d'Italia in Albania, 39.
  20. 19 Murzaku, Basilian monks of Grottaferrata in Albania, 76-78.
  21. 20 Po aty, 81.
  22. 21 Peter Bartl, "Die katholische Kirche im Mittelalter und unter osmanischer Herrschaft”, në Religion und Kultur im albanischsprachigen Südosteuropa, ed. Oliver-Jens Schmitt (Frankfurt: Peter Lang, 2010), 53-68.
  23. 22 “Don Neofito Rodinò humilmente [espone] 18 anni sono che serve alla Sacra Congregatione, con molti disaggi et quotidiani periculi della sua vita, insegnando o predicando, confessando dictis et scriptis la S. Sede defendendo.” APF Lettere antiche 403, Memoriali del 1642, 333. In: Karalevsky, Missione greco-cattolica della Cimarra, vol. 2, 91.
  24. 23 Arcadio Stanila: “Questa breve narrativa ho voluto rappresentare . . . in che stato haveva trovato il P. Neofito Rodinò quelli poveri christiani; perchè servitosi dell’occasione il Metropolita di lanena, vedendo già che tutti della provincia erano sotto il giogo Ottomano, si prevalse dell’opportunità, ed ordinò al vescovo di Cimarra suo suffraganeo, che con ogni destrezza persuadesse quelli popoli a non render ubbidienza a Sua Santità, ma al Patriarca di Costantinopoli, ed hora con minaccie di scommuniche, hora con suasioni, rimosse gl’animi di quella gente in tal maniera, che quasi tutti non riconoscevano altro capo che il Patriarcha di Costantinopoli.” APF Scritture riferite nelle congregazioni generali, 501 (16 Luglio 1685), 29. In: Karalevsky, Missione greco-cattolica della Cimarra, vol. 1, 57.
  25. 24 Arcadio Stanila: “Alcune vanità e calunnie senza fondamento, perchè dicevano . . . che noi eravamo venuti per fine politico, non altrimente per ridurre al servitio di Dio queste anime, ma per soggettarli a qualche principe christiano e per levar l’autorità del loro vescovo legittimo.” APF Scritture riferite nelle congregazioni generali 501 (16 Luglio 1685), 29. In: Karalevsky, Missione greco-cattolica della Cimarra, vol. 1, 68.
  26. 25 Borgia, Monaci basiliani d'Italia in Albania, 138.
  27. 26 Padre Giorgio Guzzetta, De Albanensium Italice ritibus excolendis ut sibi totique S. Ecclesiae prosint (dorëshkrim i botuar si: L’osservanza del rito presso gli Albanesi d’Italia perche giovino a se stessi e a tutta la Chiesa, a cura di Matteo Mandalà (Palermo: 2007), http://www.dimarcomezzojuso.it/autore.php?id=375).
  28. 27 “Onde anche gli Albanesi, dai riti greci che conservano, sono detti greci, non diversamente dagli Spagnoli, dai Galli, dai Germani che, pur lontanissimi dal Lazio, sono detti latini perche vivono secondo i riti della Chiesa Latina. Quanto al resto, tuttavia, gli Albanesi non sono Greci anche se hanno in comune con i Greci i santissimi riti, ma non la lingua, non l’amore per la vita, non i comportamenti umani, infine non la stessa foggia dell’abito che in particolare le donne albanesi mantengono fino a questo momento in territorio italiano. Dunque in questi e, cosa ancora più grave, anche negli animi, essi discordano molto dai greci e per dirla con una sola parola: grande è l’odio, direi quasi, e naturale l’antipatia degli Albanesi verso i Greci. Per cui sono abituali, presso l'una e l'altra gente, quei vergognosi proverbi e quegli sciocchi insulti con i quali si colpiscono a vicenda . . . I soldati albanesi deridano la gente greca effeminata, parlano male dei suoi costumi; ma questa, gonfiata finora da antiche e molteplici notizie, taccia gli Albanesi di nullità e ovunque li fa chiamare rudi e illiterati.” (Guzzetta, në Mandalà, po aty, 35-36).
  29. 28 Bardhyl Demiraj, "Zef Skiroi në kulturën e shkrimit shqip të shek. XVIII”, Studime: Revistë për Studime Filologjike 12 (2005): 67-97.
  30. 29 Giuseppe Schirò: “Si fa esser già prevalsa l’opinione, o piuttosto la prevenzione appresso il volgo di voler tutti in un fascio confusi, sotto l’equivoco nome di Greci o d’Italo-Greci, eziandio gli Albanesi . . . L’idioma Epirotico o sia Albanese è totalmente differente, non solo dal Greco, ma ancora da tutti gli altri linguaggi che sono in Europa e nelle altri parti del mondo . . . Non meno differenti da quelli delle altre nazioni, e specialmente dalli Greci, sono i costumi degli Albanesi.” APCG VIII.41–58. In: Karalevsky, Missione greco-cattolica della Cimarra, 1.9.
  31. 30 Borgia, Monaci basiliani d'Italia in Albania, 169.
  32. 31 Theofan Popa, Mbishkrime të kishave të Shqipërisë (Tiranë: Shkenca, 1998), 237. Çështja është ende e diskutueshme midis studiuesve grekë nëse mbishkrimi shtesë mund t'i referohet një varianti të himnit të së shtunës së shenjtë që i dedikohet Krishtit me donacion kolektiv, apo përkundrazi, mbishkrimi është shtuar nga një piktor i huaj a një prift i huaj. (Kosta Giakoumis, Kumtim personal, 27 shtator 2021).
  33. 32 “δεν εἶχεν ἐυχαρίστησιν να ἀκούσῃ χριστιανοὺς να ὁμιλοῦν τὴν ἀλβανικὴν γλῶσσαν
  34. ... ἔπειτα μὴν ὑποφέρων τὴν ἀλβανικὴν γλῶσσαν εἰς τὰ χωρία τῆς ἐπαρχίας τοῦ, εὐχαρίστως ἔκανε τὴν παραίτησιν” [den eíchen efcharístisin na akoúsi christianoús na omiloún tín alvanikín glóssan ... épeita mín ypoféron tín alvanikín glóssan eis tá choría tís eparchías toú, efcharístos ékane tín paraítisin]. Në: Th. Bamichas, “Kodiks tou naou tes poleos Delbinou”, Ηπειρωτιhά Χρονιhά [Ipeirotiká Chroniká] 5, (1930): 60. Cituar te: Xhufi, Arbërit e Jonit, 1088.
  35. 33 Frederick Hasluck, Christianity and Islam under the Sultans, 2 vols. (Oxford: Clarendon, 1929; Repr., Istanbul: Isis, 2000), 469.
  36. 34 Thomas-Walker Arnold, The preaching of Islam: a history of the propagation of the Muslim faith, 2d ed., New York: Scribner, 1913; Selim Deringil, Conversion and apostasy in the late Ottoman Empire (Cambridge: Cambridge University Press), 2012. 35 Konstantinos Giakoumis, "Nektarios Terpos and the iconographic programme of
  37. Ardenica Monastery”, Byzantine and Modern Greek Studies 41, no. 1 (2017): 81-102,
  38. 20-21, https://doi.org/10.1017/byz.2016.30.
  39. 36 Bardhyl Demiraj, Gjon P. Nikollë Kazazi dhe Doktrina e tij (Prishtinë: ASHAK, 2006), 76-79.
  40. 37 Paraskevas Konortas, "From Tâifa to Millet: Ottoman terms for the Ottoman Greek Orthodox Community”, në Ottoman Greeks in the Age of Nationalism: Politics, Economy, and Society in the Nineteenth Century, ed. Dimitri Gondicas and Charles Issawi (Princeton, NJ: Darwin Press, 1999), 169-179, 173-174.
  41. 38 Paschalis Kitromilides, An Orthodox Commonwealth: Symbolic legacies and cultural encounters in Southeastern Europe, (London: Routledge, 2007; Repr., 2016), V.1-6.
  42. 39 Timothy Ware, Eustratios Argenti, a study of the Greek Church under Turkish rule
  43. (Oxford: Clarendon, 1964), 23-33.
  44. 40 Kitromilides, An Orthodox Commonwealth, kap. V, 1-6.
  45. 41 Po aty.
  46. 42 Po aty, kap. V, 3.
  47. 43 Giakoumis, "Nektarios Terpos and the iconographic programme of Ardenica Monastery”, 19.
  48. 44 Alan Wace and Maurice Thompson, The nomads of the Balkans: an account of life and customs among the Vlachs of Northern Pindus (London: Methuen, 1914; Repr., 1971), 194.
  49. 45 Duhet të falënderoj Dhoris Qiriazis për informacionin e duhur në një kumtim personal më 16 prill 2022.
  50. 46 Όποιος χριστιανός, άνδρας η γυναίκα, υπόσχεται μέσα εις το σπίτι του να μην κουβεντιάζη αρβανίτικα, ας σηκωθή απάνω να μου το ειπή και εγώ να πάρω όλα του τα αμαρτήματα εις τον λαιμόν, από τον καιρόν οπού εγεννήθη έως τώρα, και να βάλω
  51. όλους τούς χριστιανούς να τον συγχωρήσουν και να λάβη μίαν συγχώρησιν, όπού αν έδινε χιλιάδες πουγγιά, δεν την εματάβρισκε [Ópoios christianós, ándras i gynaíka, ypóschetai mésa eis to spíti tou na min kouventiázi arvanítika, as sikothí apáno na mou to eipí kai egó na páro óla tou ta amartímata eis ton laimón, apó ton kairón opoú egenníthi éos tóra, kai na válo ólous toús christianoús na ton synchorísoun kai na lávi mían synchórisin, ópoú an édine chiliádes poungiá, den tin ematávriske]. (http://web.archive.org/web/20051103082317/http://www.agioskosmas.gr/agioskosma s.asp?sitem=1&artid=252) (shikuar më 01.02.2024).
  52. 47 Kitromilides, An Orthodox Commonwealth, V.5.
  53. 48 Xhufi, Arbërit e Jonit, 1058.
  54. 49 Ndoshta nuk është një rastësi e thjeshtë që vëzhgimet mbi misionin patriarkal të Kozmait të Aetolisë, në lidhje me nismat e politikës dhe strategjisë kishtare ortodokse të Patriarkanës së Rumit në mes të shek. XVIII (Kitromilides, An Orthodox Commonwealth, V.1-6), janë botuar së pari me rastin e një Festschrift in Honor of Anastasios Yiannoulatos (Athens: Armos, 1997), 425-430), kryepeshkopit grek të Kishës Ortodokse (thuajse) të greqizuar të Shqipërisë.
  55. 50 “Shën Kozmai, Janullatosi, meshë me priftërinj nga Greqia”, Gazeta Panorama, 25 gusht 2014, http://www.panorama.com.al/prifterinjte-greke-feste-ne-libofshe-per-shen- kozmain/ (shikuar më 01.02.2024); “Cili ishte, kush e vrau dhe pse, Shën Kozmain, misionarin e ortodoksisë, kundërshtarin e Greqisë së Lashtë dhe gjuhës shqipe”, 29 maj 2017, https://albertvataj.com/2017/05/29/cili-ishte-kush-e-vrau-dhe-pse-shen- kozmain-misionarin-e-ortodoksise-kundershtarin-e-greqise-se-lashte-dhe-gjuhes- shqipe/ (shikuar më 01.02.2024).
  56. 51 Kristo Frashëri, “Ardhja e Shën Kozmait në Himarë”, Korrieri, no. 292, Tiranë, 8 dhjetor 2004, 17; Pëllumb Xhufi, “Shën Kozmai dhe misioni i tij në Shqipëri”, Gazeta Dita, Tiranë, 10 qershor 2014, http://www.gazetadita.al/shen-kozmai-dhe-misioni-i-tij- ne-shqiperi/ (shikuar më 01.02.2024).
  57. 52 Miron Çako, “Shën Kozmai i Kolkondasit nuk e mallkoi gjuhën shqipe”, BalkanWeb: Gazeta Shqiptare, 14 shtator 2016, https://www.balkanweb.com/shen-kozmai-i- kolkondasit-nuk-e-mallkoi-gjuhen-shqipe/ (shikuar më 01.02.2024); Miron Çako,
  58. “Mallkimet apo bekimet e Shën Kozmait”, Gazeta Mapo, 23 gusht 2018, https://gazetamapo.al/mallkimet-apo-bekimet-e-shen-kozmait/ (shikuar më 01.02.2024).
  59. 53 “Reagon Kisha Ortodokse: Nderimi i Shën Kozmait nga shqiptarët është i hershëm”, Gazeta Tema, 22 gusht 2014, http://www.gazetatema.net/2014/08/22/reagon-kisha- ortodokse-nderimi-i-shen-kozmait-nga-shqiptaret-eshte-i-hershem/ (shikuar më 01.02.2024).
  60. 54 Xhufi, Arbërit e Jonit.
  61. 55 I. K. Sardeles, “Άγιος Κοσμάς και Βόρειος Ήπειρος” [Ágios Kosmás kai Vóreios Ípeiros], Βόρειος Ήπειρος-Άγιος Κοσμάς Αιτωλός [Vóreios Ípeiros-Ágios Kosmás Aitolós] (Athens: 1988), 512; Xhufi, Arbërit e Jonit, 1059.
  62. 56 Fanis Mihalopulos, Κοσμάs ο Αιτωßόs ο Εθναπόστοßοs [Kosmás o Aitolós o Ethnapóstolos] (Athens: Enallaktikes Ekdoseis, 1968), 74-75; Xhufi, Arbërit e Jonit, 1059.
  63. 57 Xhufi, Arbërit e Jonit, 1060-1075.
  64. 58 Me sa mund të kuptoj nga një komunikim personal me Kosta Giakoumis, 15 shtator 2021.
  65. 59 Burimet veneciane lidhur me këto ngjarje e këto vlerësime ruhen në Archivio di Stato di Venezia, Inquisitori di Stato, Dispacci del Proveditor General da Mar, 405 (1776- 1780), si dhe janë cituar gjerë e gjatë te Xhufi, Arbërit e Jonit, 1061-1075.
  66. 60 Giakoumis, "Nektarios Terpos and the iconographic programme of Ardenica Monastery”, 21.
  67. 61 Paschalis Kitromilides, Enlightenment, Nationalism, Orthodoxy: Studies in the culture and political thought of southeastern Europe (London: Routledge, 1994); Paschalis Kitromilides, "The Enlightenment and the Greek cultural tradition”, History of European Ideas 36, no. 1 (2010): 39-46, https://doi.org/10.1016/j.histeuroideas.2009.06.001 (shikuar më 01.02.2024); Paschalis Kitromilides, ed., Enlightenment and religion in the Orthodox world (Oxford: Oxford University Press, 2016).
  68. 62 Pëllumb Xhufi, Shekulli i Voskopojës: 1669-1769 (Tiranë: Toena, 2010); Qytetërimi i Voskopojës dhe shekulli i Iluminizmit në Ballkan, konferencë shkencore ndërkombëtare (Tiranë: Akademia e Shkencave e Shqipërisë, 2018).
  69. 63 Ilia Ballauri, Nektar Terpo voskopojari dhe mendimi i lashtë grek në veprën e tij (1732) (Korçë: Kotti, 2005).
  70. 64 Aurel Plasari, "Dijetarë voskopojarë në fillimet e enciklopedizmit ballkanik", në Qytetërimi i Voskopojës dhe shekulli i Iluminizmit në Ballkan (Tiranë: Akademia e Shkencave e Shqipërisë, 2018), 11-30; Andi Rëmbeci, "Tri dorëshkrime në greqisht në AQSH, tregues të iluminizmit evropian në Lindjen osmane të shek. XVIII", Shejzat- Pleiades 2020, no. 1-2 (2020): 363-387.
  71. 65 “Presque tous les negociants de Janina et de l’Albanie sont des sans-culottes. Ils ont traduit les Droits de l’Homme, tous les savent par coeur.” Documente privitóre la Istoria Românilor: urmare la colecţiunea luĭ Eudoxiu de Hurmuzaki, suppl.1, vol.2 (1781-1814) (Bucuresti: 1885), 94. Cituar te: Xhufi, Arbërit e Jonit, 1094.
  72. 66 Johann Thunmann, "Über die Geschichte und Sprache der Albaner und der Wlachen", në Untersuchungen über die Geschichte der östlichen europäischen Völker (Hamburg: Buske, 1774; Repr., si libër më vete, by Harald Haarmann, in book-length format, 1976): 169-366, 177-178; Georgios Zaviras, Néa Ellás í Ellinikón théatron (Athens: 1872; Repr., 1972), 319-320.
  73. 67 Kodiku i Manastirit të Pararendëses së Shenjtë, Voskopojë, 1750. K. Skenderis, Istoría tis Archaías kai Synchrónou Moschopóleos (Athens: 1928), 17-18; Eulogio Kurila, I Moschópoli kai i néa akadimía aftís (Athens: 1935), 5.
  74. 68 Giorgios Chassiotis, L'instruction publique chez les Grecs, depuis la prise de Constantinople par les Turcs jusqu'à nos jours (Paris: Ernest Leroux, 1881), 53-54.
  75. 69 Dorëshkrimet ruhen në Arkivin Qendror Shtetëror (AQSH), F. 488, D.74, Kodiku i Beratit 74.
  76. 70 Alfred Uçi, Filozofia e Teodor Anastas Kavaliotit (Tiranë: Akademia e Shkencave e Shqipërisë, 2004).
  77. 71 Kitromilides, Enlightenment and religion in the Orthodox world.
  78. 72 Zaviras, Néa Ellás í Ellinikón théatron, 319-320.
  79. 73 Plasari, "Dijetarë voskopojarë në fillimet e enciklopedizmit ballkanik”, 22-23.
  80. 74 Zaviras, Néa Ellás í Ellinikón théatron, 397.
  81. 75 Dhimitër Shuteriqi, “Një iluminist shqiptar dhe përkthimi i tij i Historisë së Skënderbeut”, Drita, Tiranë, 15 janar 1984, 10-13.
  82. 76 Thunmann, "Über die Geschichte und Sprache der Albaner und der Wlachen”, 179- 180.
  83. 77 Një biografi e Skënderbeut në greqisht është gjetur tani vonë në Janinë mes dorëshkrimeve të trashëguara nga peshkopi mitropolit i Korçës, Eulogio Kurila (1880- 1961), i cili ishte një studiues i njohur me interes të veçantë për historinë e traditës kulturore të Voskopojës. Botuar në vitin 2018 në Athinë, ky përkthim është kryer jo më vonë se viti 1770. Shih: Machi Paizi-Apostolopoulou, "George Kastrioti Skanderbeg: An unknown biography in Greek language (late XVIIth c. – 1770)”, Studia Albanica 50, no. 2 (2018): 31-38.
  84. 78 Titos Jochalas, "Gjergj Kastrioti Skanderbeg in the modern Greek historiography and literature”, Studia Albanica 56, no. 1 (2019): 89-134.
  85. 79 Fakti që emri i përkthyesit nuk përmendet në titull, as në faqen e parë, as tjetërkund në këtë botim, ka çuar në besimin e gabuar se ky përkthim është kryer apo botuar nga Eugenios Voulgaris. Në një kumtim personal të 12 marsit 2021, Aurel Plasari konsideron se ky keqkuptim ka ndodhur për shkak të një gabimi në botimin e parë të Νεοελληνική φιλολογία nga Andrea Papadopoulos-Vretos, që korrigjohet në botimin e dytë. (Νεοεßßηνιhή φιßοßογία: ήτοι hατάßογοs των από πτώσεωs τηs Βυζαντινήs αυτοhρατορίαs μέχρι εγhαθιδρύσεωs τηs εν Εßßάδι βασιßείαs τυπωθέντων βιβßίων παρ' Εßßήνων ειs την ομιßουμένην, ή ειs την αρχαίαν εßßηνιhήν γßώσσαν, συντεθείς υπό Ανδρέου Παπαδοπούλου Βρετού [Neoellinikí filología: ítoi katálogos ton apó ptóseos tis Vyzantinís aftokratorías méchri enkathidrýseos tis en Elládi vasileías typothénton vivlíon par' Ellínon eis tin omilouménin, í eis tin archaían ellinikín glóssan, syntetheís ypó Andréou Papadopoúlou Vretoú] (Athens: 1854); Catalogue des livres imprimés en grec moderne ou en grec ancien par des Grecs depuis la chute de Constantinople jusqu'en 1821, rédigé par André Papadopoulo-Vrétos, Athens 1845).
  86. 80 Πραγματεία περί παίδων αγωγής ή παιδαγωγία, / συντεθείσα παρά Ιωσήπου του Μοισιόδακος, και τυπωθείσα δαπάνη Φιλοτίμω του Εντιμοτάτου και Χρησιμωτάτου εν πραγματευταίς, κυρίου κυρίου Θεοδώρου Εμμανουήλ Γκίκου του από Μοσχοπόλεως [Pragmateía perí paídon agogís í paidagogía, / syntetheísa pará Iosípou tou Moisiódakos, kai typotheísa dapáni Filotímo tou Entimotátou kai Chrisimotátou en pragmateftaís, kyríou kyríou Theodórou Emmanouíl Nkíkou tou apó Moschopóleos] (Venice: 1779).
  87. 81 Paschalis Kitromilides, The Enlightenment as social criticism: Iosipos Moisiodax and Greek culture in the eighteenth century (Princeton: Princeton University Press, 1992).
  88. 82 Theodoros Kavalliotis of Moschopolis, Protopeiria (Venedik: 1770). Fjalori ribotohet tre vjet më vonë për qëllime studimore me një përkthim latinisht, në: J. Thunmann, "Über die Geschichte und Sprache der Albaner und der Wlachen." Ribotime me studim të plotë filologjik nga Franz Miklosich, Rumunische Untersuchungen (Vienna: 1882); Gustav Meyer, Albanesische Studien, vol. IV: Das griechisch-südrumänisch- albanesische Wortverzeichniss des Kavalliotis (Vienna: 1895); Armin Hetzer, Das dreisprachige Wörterverzeichnis von Theodoros Anastasiu Kavalliotis aus Moschopolis (Hamburg: 1981).
  89. 83 Paschalis Kitromilides, "Imagined communities and the origins of the national question in the Balkans”, European History Quarterly 19, no. 2 (1989): 149-192, 152, https://doi.org/10.1177/026569148901900203 (shikuar më 01.02.2024); Aurel Plasari, "Edhe një herë për Unicum-in e Kavaliotit”, Bibliothecae 1 (2000): 11-20, 16.
  90. 84 Max-Demeter Peyfuss, Die Druckerei von Moschopolis, 1731-1769: Buchdruck und Heiligenverehrung im Erzbistum Achrida, 2nd ed. (Wien: Böhlau, 1996; Repr., 2014).
  91. 85 Uçi, Filozofia e Teodor Anastas Kavaliotit; Xhufi, Shekulli i Voskopojës: 1669-1769; Qytetërimi i Voskopojës dhe shekulli i Iluminizmit në Ballkan.
  92. 86 Eqrem Çabej, "L’ancien nom national des Albanais", Studia Albanica 9, no. 1 (1972): 31-40. [Reprint, Studime gjuhësore (Prishtinë: Rilindja, 1975), vol. 5, 62-67].
  93. 87 Të dyja kuptimet gjenden edhe sot në Fjalorët e Akademisë, shih: Fjalor i gjuhës së sotme shqipe (1980), Androkli Kostallari (kryeredaktor); Fjalor i gjuhës shqipe (2006), Jani Thomai (kryeredaktor).
  94. 88 Eqrem Çabej, "L’ancien nom national des Albanais”, Studia Albanica 9, no. 1 (1972): 31-40; Khs. përpjekjet për të riinterpretuar kontekstin kuptimor të përdorimeve të njohura të fjalës “shqip” në tekstet e hershme në gjuhën shqipe, duke u mbështetur në arsyetime logjike dhe filologjike, si dhe në krahasim me tekstet e ngjashme të kohës në latinisht; shih: Joachim Matzinger, "Shqip bei den altalbanischen Autoren vom 16. bis zum frühen 18. Jahrhundert", Zeitschrift für Balkanologie 49, no. 1 (2013): 103-122,
  95. https://doi.org/10.13173/zeitbalk.49.1.0103, 108-113.
  96. 89 Francesco-Maria Da Lecce, Dittionario italiano-albanese (1702) (Shkodër: Botime françeskane, 2009); Concili provintiaali o Cuvendi i Arbenit (1703) (Romae: 1706, Shkodër: 1912), 105.
  97. 90 Antal Molnar, "The Catholic Missions and the Origins of Albanian Nation-Building at the beginning of the 17th Century”, në These were hard times for Skanderbeg but he had an ally, the Hungarian Hunyadi: Episodes in Albanian-Hungarian Historical Contacts, ed. Krisztian Csaplar-Degovics (Budapest: Academy of Sciences, 2019), 67- 91, 75.
  98. 91 Shih: Matteo Mandalà, "Shqip, shqipëtar e shqipini në Fjalorin (1702) e Francesco Maria da Lecce-s", në Arbërishtja në rrjedhë të shekujve, Tiranë: Naimi, 2019; Original, 2009, 203-216.
  99. 92 Shih: Albert Doja, “Nga shqipfolësit e Arbrit tek arbërit shqiptarë: mbi rolin e gjuhës amtare dhe emrit etnik si burime simbolike të politikës identitare”, kumtesë e mbajtur në konferencën shkencore ndërkombëtare Nga Shteti i Àrbërit tek Arbëria në shekujt e humanizmit europian (në 555-vjetorin e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut), Akademia e Shkencave e Shqipërisë, 10 tetor 2023, Video link https://youtu.be/p3swRRvhb_A (shikuar më 01.02.2024).
  100. 93 “Njerëzit e përçmojnë emërtimin Arbër dhe nuk duan të thirren me këtë emër… Ata e quajnë veten Skipatar, por nuk e dinë prejardhjen e këtij emri”, Thunmann, "Über die Geschichte und Sprache der Albaner und der Wlachen”, 241-243.
  101. 94 Xhevat Lloshi, “Identiteti i Kavaliotit dhe Voskopoja”, Gazeta Dita, Tiranë, 15/11/2017, http://www.gazetadita.al/identiteti-i-t-kavaliotit-dhe-voskopoja/ (shikuar më 01.02.2024); Shinasi Rama, “Kthimi nga etnia: Mbi një shkrim të Xhevat Lloshit mbi Kavaliotin”, Bleta shqiptare: Dritare informative kombëtare, 16/11/2017, http://bletashqiptare.org/ballina/kthimi-nga-etnia-mbi-nje-shkrim-te-dr-xhevat-lloshit- mbi-kavaliotin/ (shikuar më 01.02.2024).
  102. 95 Ardian Vehbiu, “Kavalioti i pafan”, Peizazhe të Fjalës”, 13-17/12/2017, https://peizazhe.com/2017/12/13/kavalioti-i-pafan_1/, https://peizazhe.com/2017/12/14/kavalioti-i-pafan-ii/, https://peizazhe.com/2017/12/17/kavalioti-i-pafan-iii/, https://peizazhe.com/2017/12/17/kavalioti-i-pafan-iv/ (shikuar më 01.02.2024).
  103. 96 Shih: “Regarding the "massive" changes to Kavalliotis entry”, User talk:Alexikoua, no. 34, 8 May 2019,
  104. https://en.wikipedia.org/wiki/User_talk:Alexikoua#Regarding_the_%22massive%22_c hanges_to_Kavalliotis_entry (shikuar më 01.02.2024).
  105. 97 J. Thunmann, "Über die Geschichte und Sprache der Albaner und der Wlachen”, 178.
  106. 98 Aurel Plasari, “Protopeiria e Kavaliotit”, Gazeta Panorama, 10/09/2012, http://www.panorama.com.al/“protopeiria”-i-kavaliotit/ (shikuar më 01.02.2024).
  107. 99 Heinrich Gelzer, Ungedrückte und ungenügend veröffentlichte Texte der Notitiae Episcopatuum: EinBeitrag zur byzantinischen Kirchen- und Verwaltungsgeschichte, Munich, 1901, 633, https://bildsuche.digitale- sammlungen.de/index.html?c=viewer&l=de&bandnummer=bsb00115517&pimage=00 005 (shikuar më 01.02.2024).
  108. 100 Konortas, "From Tâifa to Millet: Ottoman terms for the Ottoman Greek Orthodox Community”, 173-174.
  109. 101 Charles Jelavich, "Some Aspects of Serbian Religious Development in the Eighteenth Century”, Church History 23, no. 2 (1954): 144-152, 147-148, https://doi.org/10.2307/3161487.
  110. 102 Slobodan Markovich, "Patterns of National Identity Development among the Balkan Orthodox Christians during the Nineteenth Century”, Balcanica 44 (2013): 209-254, 228-230, https://doi.org/10.2298/BALC1344209M.
  111. 103 Jelavich, "Some Aspects of Serbian Religious Development in the Eighteenth Century”, 148; Konortas, "From Tâifa to Millet: Ottoman terms for the Ottoman Greek Orthodox Community”, 175.
  112. 104 Theodoros Papadopoullos, Studies and documents relating to the history of the Greek Church and people under Turkish domination, 2nd ed. (Aldershot: Variorum, 1990), 89-90.
  113. 105 Kitromilides, An Orthodox Commonwealth, V.4.
  114. 106 Jelavich, "Some Aspects of Serbian Religious Development in the Eighteenth Century”, 151-152.
  115. 107 Konortas, "From Tâifa to Millet: Ottoman terms for the Ottoman Greek Orthodox Community”, 170.
  116. 108 Plasari, "Edhe një herë për Unicum-in e Kavaliotit."
  117. 109 Xhevat Lloshi, Rreth alfabetit të shqipes (Shkup: Logos-A, 2008), 300.
  118. 110 Daniil Mihali Adami Hatzi o Moschopolitis, Eisagogiki didaskalia (1802). Ribotuar me përkthim në anglisht: William Martin-Leake, Researches in Greece (London: John Murray, 1814); Studim filologjik: Jürgen Kristophson, “Das Lexicon Tetraglosson des Daniil Moschopolitis”, Zeitschrift für Balkanologie, vol.10 (1), (1974): 3-128. Përkthyer me hyrje studimore nga: Xhevat Lloshi, Kërkime për shqiptarët dhe për gjuhën shqipe (Tiranë: Bota shqiptare, 2006).
  119. 111 Arben Llalla, “E vërteta për fjalorin katër gjuhësor të Dhanil Mihal Adham Haxhiut”, KultPlus, 12 janar 2020, https://www.kultplus.com/libri/e-verteta-per-fjalorin-kater- gjuhesor-te-dhanil-mihal-adham-haxhiut/ (shikuar më 01.02.2024); Shih edhe
  120. komentet te “Kavalioti i pafan III”, Peizazhe të Fjalës, 17/12/2017, https://peizazhe.com/2017/12/17/kavalioti-i-pafan-iii/ (shikuar më 01.02.2024).
  121. 112 Peter Mackridge, Language and national identity in Greece, 1766-1976 (Oxford: Oxford University Press, 2009), 58-59.
  122. 113 Bardhyl Demiraj, "Materiali shqip në veprën e mjeshtër Dhanilit Εισαγωγική Διδασκαλία (1802)”, në Albanologu i arvanitëve: Atje kam u shpirtin tim (Tiranë: Akademia e Shkencave, 2022), 161-195.
  123. 114 Kitromilides, "Imagined communities and the origins of the national question in the Balkans”, 153.
  124. 115 Mackridge, Language and national identity in Greece, 1766-1976, 58.
  125. 116 Dhoris Qiriazis, "Greek-Albanian and Albanian-Greek lexicography in the 18th and 19th centuries”, në Studies in Greek Lexicography: in honor of John N. Kazazis, ed. Georgios Giannakis et al. (Berlin: DeGruyter, 2019), 41-56, 45-46.
  126. 117 Ἀλβανοὶ, Βλαχοι, Βουλγαροι, Ἀλλόγλωσσοι, χαρητε, / Κ' ἑτοιμασθῆτε ὅλοισας, Ῥωμαῖοι vὰ γενητε. / Βαρβαρικην ἀφήνοντες γλωσσαν. Φωνην, και ἤθη. / Ὀπου στους Ἀπογονους σας να φαινωνται σαν μυθοι. / Γενη σας να τιμησετε, ὁμοῦ και τας Πατριδας. / Τας Ἀλβανοβουλγαρικὰς κα μνοντες Ἑλληνίδας. […] Λαοι οι πριν ἀλλόγλωσσοι, ἀλλ' ευσεβεις τα θεια, / Ῥωμαίων ν' ἀποκτησετε γλωσσαν και ὀμιλίαν. […] Νεοι Βουλγαρων χαιρετε, Ἀλβανιτῶν, και Βλαχων, […] Ξυπνισατε ἀπ'τον βαθυν ὔπνον της ἀμαθείας. / Ῥωμάικια γλωσσα μαθετε, Μητερα της σοφιας [Alvanoí, Vlachoi, Voulgaroi, Allóglossoi, charite, / K' etoimasthíte óloisas, Romaíoi vá genite. / Varvarikin afínontes glossan. Fonin, kai íthi. / Opou stous Apogonous sas na fainontai san mythoi. / Geni sas na timisete, omoú kai tas Patridas. / Tas Alvanovoulgarikás ka mnontes Ellinídas. […] Laoi oi prin allóglossoi, all' efseveis ta theia, / Romaíon n' apoktisete glossan kai omilían. […] Neoi Voulgaron chairete, Alvanitón, kai Vlachon, […] Xypnisate ap'ton vathyn ýpnon tis amatheías. / Romáikia glossa mathete, Mitera tis sofias]. (https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/87/Eisagogiki- Didaskalia.pdf) (shikuar më 01.02.2024).
  127. 118 Xhevat Lloshi, "Greek-Albanian Dictionaries and Daniil Moskopolitis Lexicon Tetraglosson”, në Balkanlinguistik: Synchronie und Diachronie, ed. Christos Tzitzilis and Charalambos Symeonidis (Thessaloniki: 2000), 151-157.
  128. 119 Lloshi, Rreth alfabetit të shqipes, 304-305.
  129. 120 Konstantinos Giakoumis, "The policy of the Orthodox Patriarchate toward the use of Albanian in church services”, Albanohellenica: A Journal of Philological Studies 11- 13, no. 4 (2011): 137-171.
  130. 121 Mihail Boiagi, Romanische oder Macedonowlachische Sprachlehre (Vienna: 1813).
  131. 122 “ος τις … αγαπά να εξολοθρευσῃ όλας τας γλώσσας του κόσμου, κι αντ’ αυτών να συστήσῃ την εδικήν του μακαρωνικήν γραικικήν” [os tis … agapá na exolothrefsi ólas tas glóssas tou kósmou, ki ant’ aftón na systísi tin edikín tou makaronikín graikikín] (Boiagi, 1813, p. ια΄-ιβ΄).
  132. 123 Neophytos Doukas, Επιστολή προς τον Παναγιωτάτων Οικυμενικών Πατριάρχην Κυριών Κυριλλον περί εκκλησιαστικής ευταξίας [Epistolí pros ton Panagiotáton Oikymenikón Patriárchin Kyrión Kyrillon perí ekklisiastikís eftaxías] (Vienna: 1815).
  133. 124 Kitromilides, "The Enlightenment and the Greek cultural tradition”, 48.
  134. 125 Kitromilides, "Imagined communities and the origins of the national question in the Balkans”, 156.
  135. 126 David Hosaflook, Lëvizja Protestante te shqiptarët (1816-1908) (Shkup: ITSHKSH, 2019).
  136. 127 Xhevat Lloshi, Përkthimi i Vangjel Meksit dhe redaktimi i Grigor Gjirokastritit, 1819-1827 (Tiranë: Onufri, 2012).
  137. 128 Xhevat Lloshi, Kristoforidhi përmes dokumentimit (Tiranë: Bota Shqiptare, 2005).
  138. 129 Shih Albert Doja, "The politics of religious dualism: Naim Frashëri and his elective affinity to religion in the course of 19th-century Albanian activism”, Social Compass: International Review of Sociology of Religion 60, no. 1 (2012): 115-133, https://doi.org/10.1177/0037768612471770; Enika Abazi and Albert Doja, "Further considerations on the politics of religious discourse: Naim Frashëri and his Pantheism in the course of nineteenth-century Albanian nationalism”, Middle Eastern Studies 49, no. 6 (2013): 859-879, https://doi.org/10.1080/00263206.2013.836495.; Shih edhe përkthimin në shqip të përditësuar e të plotësuar: Albert Doja, Naim Frashëri midis bektashizmit dhe shqiptarizmit: Projektet kombëtare dhe përsiatjet intelektuale fetare, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Tiranë: AIIS, 2022.