SHPËRNGULJA E SHQIPTARËVE NGA KOSOVA NË SHQIPËRI NË VITET 1930-1938

Marenglen Verli, Shqipëria dhe Kosova – Sfida e një aspirate, vëll. I (Tiranë: Botimpex, 2007), 279; Marenglen Verli, Kosova - sfida shqiptare në historinë e një shekulli (Tiranë: Botimpex, 2007), 107; Marenglen Verli, “Vështrim për raportet e shqiptarëve me fqinjët e tyre dhe me Evropën në periudhën midis dy Luftërave Botërore”, Studime historike, nr. 3-4 (1999): 110.

Marenglen Verli, Kosova në fokusin e historisë (Studime, analiza, dokumente), vëll. I (Tiranë: Botimpex, 2002), 157; Skënder Lutfiu, Çështja e shqiptarëve në Jugosllavi në sfondin e marrëdhënieve ndërmjet Shqipërisë dhe Jugosllavisë 1918-1939 (Prishtinë: Instituti i Historisë “Ali Hadri”, 2021), 385; Armend Mehmeti, Diplomacia e Britanisë së Madhe në marrëdhëniet shqiptaro-jugosllave 1919-1939 (Tiranë: Instituti i Historisë, 2020), 378; Stephen Schwartz, Kosova prejardhja e nji lufte (Prishtinë: Rrukollia, 2021), 76.

Gazeta Shqiptare, Viti IV, nr. 20, Bari, 23 janar 1930, 1.

Arkivi i Ministrisë për Europën dhe Punët e Jashtme i Republikës së Shqipërisë, Fondi MPJ (më tej: AMPJ), Viti (më tej: V.) 1930, Dosja (më tej: D.) 194, fl. 7-9. Telegram falënderimi dërguar Kryeministrit të Shqipërisë nga tre famullitarët shqiptarë të arratisur në Shqipëri, Tiranë, 16 janar 1930.

Po aty, V. 1930, D. 194, fl. 10-11. Tre famullitarët njoftonin Kryeministrin Kota edhe rreth veprimtarisë së organizatës “Narodna Odbrana”, Tiranë, 16 janar 1930.

Vullneti i Popullit, Viti I, Nr. 28, Tiranë, 2 shkurt 1930, 2.

AMPJ, V. 1929, D. 406, fl. 14-16. Korrespondencë e Ministrisë së Punëve të Jashtme me Kryeministrinë, legatat dhe konsullatat e Mbretërisë Shqiptare, raporte, nota verbale, artikuj të gazetave shqiptare dhe të huaja, mbi vrasjen e shkrimtarit dhe patriotit Át Shtjefën Gjeçovi nga ana e kriminelëve të futur nga autoritetet jugosllave, Beograd, 30 tetor 1929.

Gazeta e Re, Viti I, Nr. 293, Tiranë, 20 tetor 1929, 1.

Zëri i Korçës, Nr. 469, Korçë, 25 janar 1930, 2.

AMPJ, V. 1929, D. 406, fl. 31-41. Korrespondencë e Ministrisë së Punëve të Jashtme me Kryeministrinë, legatat dhe konsullatat e Mbretërisë Shqiptare, raporte, nota verbale, artikuj të gazetave shqiptare dhe të huaja, mbi vrasjen e shkrimtarit dhe patriotit Át Shtjefën Gjeçovi nga ana e kriminelëve të futur nga autoritetet jugosllave, Tiranë, 11 nëntor 1929.

Marenglen Verli, “Përpjekjet për prezantimin e çështjes së Kosovës në Lidhjen e Kombeve në vitet ‘20”, në Kosova, nr. 27 (2005): 95; Marenglen Verli, “Veprimtaria diplomatike e Hasan Prishtinës për çështjen e Kosovës”, Studime historike, nr. 3-4 (2009): 179; Beqir Meta, “Përpjekjet e Hasan Prishtinës për mbrojtjen e popullsisë shqiptare në Lidhjen e Kombeve”, Scupi, nr. 4 (2012): 23-24; Hakif Bajrami, Naçertania, program politik serb që shpie në shfarosjen e shqiptarëve 1844-1999 (Prishtinë: Shkrola, 2004), 80; Qerim Lita, “Diplomacia shqiptare në Shkup (1935-1941)”, Scupi, nr. 12 (2015): 56; Hivzi Islami, Spastrimet etnike, Politika gjenocidale serbe ndaj shqiptarëve (Shqyrtime, komente, elaborate, dokumente) (Pejë: Dukagjini, 2003), 28. 12 Archive de la Société des Nations, Genève (më tej: ASDN), Viti (më tej: V.) 1930, Dosja (më tej: D.) R2166-4-10528-19507, fleta (më tej: fl.) 10. Peticioni i tre famullitarëve dërguar Lidhjes së Kombeve, Gjenevë, 17 dhjetor 1930. 13 Po aty, V. 1930, D. R2166-4-10528-19507, fl. 17. Peticion i tre famullitarëve dërguar Lidhjes së Kombeve, Gjenevë, 17 dhjetor 1930; Qerim Lita, Politika e Mbretërisë Jugosllave ndaj shqiptarëve dhe Shqipërisë 1929-1941 (Shkup-Prishtinë: Arkivi Shtetëror i Republikës së Maqedonisë, Agjencia Shtetërore e Arkivave të Kosovës, 2012), 136.

Fatmir Sejdiu, “Reformat agrare si instrument i shtypjes nacionale te shqiptarët”, në Shqiptarët në rrjedhat ballkanike (Materiale të sesionit shkencor të mbajtur më 17 dhe 18 qershor 1992) (Prishtinë: Instituti Albanologjik, 1996), 266; Daut Bislimi, “Pozita e shqiptarëve në fillimin e Luftës së Dytë Botërore 1939-1941”, Gjurmime Albanologjike, Seria e shkencave historike, nr. 37-2007 (2008): 96.

AMPJ, V. 1930, D. 194, fl. 85-86. Njoftim i konsullatës shqiptare të Vjenës për Ministrinë e Jashtme në Tiranë rreth ardhjes së tre famullitarëve shqiptarë në Gjenevë.

Agjencia Shtetërore e Arkivave të Kosovës (më tej: ASHAK), Koleksioni i Hakif Bajramit, “Situata e pakicave kombëtare shqiptare në Jugosllavi”, fl. 1-3; Osmani Jusuf, Kolonizimi, reforma agrare, shpërngulja e shqiptarëve nga Kosova 1918-1941 (Dokumente: Shpërngulja: 3) (Prishtinë: 2016), 220-221.

Emine Arifi-Bakalli, Çështje nga historia moderne dhe bashkëkohore shqiptare (Prishtinë: Instituti Albanologjik, 2011), 70.

Zamir Shtylla, “Shpërngulja me dhunë e shqiptarëve në vitet 1912-1941”, në E vërteta mbi Kosovën dhe shqiptarët në Jugosllavi, Kristaq Prifti (red.), Tiranë: 8 Nëntori, 1990, 268.

Historia e shqiptarëve gjatë shekullit XX (1925-1939), vëll. III, Beqir Meta (red. përgj.), grup autorësh, (Tiranë: Akademia e Studimeve Albanologjike, Instituti i Historisë, 2020), 597; Marenglen Verli, “Reforma agrare kolonizuese në Kosovë e në viset tjera shqiptare në Jugosllavi pas Luftës së Parë Botërore”, në E vërteta mbi Kosovën dhe shqiptarët në Jugosllavi, 281-282.

Vullneti i Popullit, Viti I, Nr. 108, Tiranë, 19 gusht 1930, 1.

Vullneti i Popullit, Viti I, Nr. 157, Tiranë, 17 tetor 1930, 2.

AMPJ, V. 1930, D. 194, fl. 1-2. Artikull i botuar në gazetën “Manchester Guardian” nga Edith Durham rreth moszbatimit të traktateve për pakicat nga qeveria e Beogradit, Manchester, 3 janar 1930.

Po aty, fl. 177-181. Legata shqiptare në Londër njoftonte Ministrinë e Jashtme në Tiranë rreth një peticioni të deputetëve anglezë për themelimin e një komisioni të përhershëm për pakicat në kuadër të Lidhjes së Kombeve, Tiranë, 3 shtator 1930.

Po aty, V. 1932, D. 118, fl. 9-11. Relacione të përfaqësuesit shqiptar në Jugosllavi drejtuar Ministrisë së Punëve të Jashtme mbi bisedimet ndërmjet përfaqësuesit të Shqipërisë dhe delegatit britanik në Lidhjen e Kombeve Robert Cecil dhe Sekretarit të Përgjithshëm të Lidhjes së Kombeve Eric Drummond, Gjenevë, 6 shtator 1932.

Po aty, fl. 12-14. Relacione të përfaqësuesit shqiptar në Jugosllavi drejtuar Ministrisë së Punëve të Jashtme, mbi bisedimet ndërmjet përfaqësuesit të Shqipërisë dhe zëvendësministrit e ministrit britanik në Jugosllavi Hugh Dalton dhe Nevile Henderson-it rreth gjendjes së shqiptarëve në Jugosllavi, Gjenevë, 10 shtator 1932.

AMPJ, V. 1932, D. 118, fl. 23. Relacione të përfaqësuesit shqiptar në Jugosllavi drejtuar Ministrisë së Punëve të Jashtme mbi bisedimet ndërmjet përfaqësuesit të Shqipërisë dhe ministrit britanik në Jugosllavi, Nevile Henderson, rreth një takimi që ky i fundit kishte pasur me Mbretin Aleksandër, Beograd, 15 nëntor 1932.

Arkivi Qendror Shtetëror i Republikës së Shqipërisë (më tej: AQSH), F. 152 MPB, V. 1933, D. 182, fl. 1. Korrespondencë e Ministrisë së Punëve të Brendshme me prefekturën e Kosovës, mbi veprimet e Komisionit të Reformës Agrare në Jugosllavi, Kukës, 2 korrik 1933; AMPJ, V. 1932, D. 42, fl. 1-8. Korrespondencë mes legatës shqiptare në Beograd dhe Ministrisë së Jashtme në Tiranë, mbi shpronësimet e shqiptarëve nga reforma agrare për mbrojtjen e pasurive shqiptare në Jugosllavi, Beograd, 23 janar 1932.

AQSH, F. 152 MPB, V. 1933, D. 725, fl. 1-5. Qarkore e Ministrisë së Punëve të Brendshme drejtuar gjithë prefekturave mbi zbatimin e reformës agrare në Jugosllavi, Tiranë, 27 shtator 1933.

Hakif Bajrami, Programe për luftimin e kaçakëve dhe shfarosjen e shqiptarëve (1924-1930) (Prishtinë: Faik Konica, 2019), 209; Mehmeti, Diplomacia e Britanisë së Madhe, 382; Hakif Bajrami, Shpërngulja e shqiptarëve me dhunë shtetërore nga Shqipëria kontinentale (1877-1999) (Prishtinë: Faik Konica, 2022), 355.

AMPJ, V. 1936, D. 165, fl. 280. Raport i ministrit Fuqiplotë shqiptar në Stamboll, Shaqir Hajrullahu, drejtuar ministrit të Punëve të Jashtme, Fuad Asllani, Stamboll, 24 dhjetor 1936.

AQSH, F. 1510/1 Ministria e Punëve të Jashtme Britanike, V. 1937, D. 131, fl. 1-7. Letërkëmbim ndërmjet Ministrisë së Jashtme Britanike, ambasadës britanike në Ankara dhe Beograd, mbi problemin e dëbimit të shqiptarëve të Kosovës në Turqi, sipas një marrëveshjeje turko-jugosllave.

Po aty, F. 1510/1 Ministria e Punëve të Jashtme Britanike, V. 1937, D. 131, fl. 8. Letërkëmbim ndërmjet ambasadës britanike në Beograd me Ministrinë e Jashtme Britanike, mbi një takim me përfaqësuesin shqiptar në Beograd, Beograd, 12 prill 1937.

Qerim Lita, Shpërngulja e shqiptarëve në Republikën e Turqisë: 1922-1941: Përmbledhje dokumentesh (Prishtinë: Instituti “Ali Hadri”, 2019), 9.

Lush Culaj, Shqiptarët në gjysmën e parë të shekullit XX (Prishtinë: Instituti Albanologjik, 2005), 89; Verli, Shqipëria dhe Kosova, vëll. I, 256; Hakif Bajrami, Mizoritë serbe kundër shqiptarëve në Kosovë: Rugova, Plava e Gucia në gërmadha (1918-1921) (Prishtinë: Lena, 2020), 130; Hakif Bajrami, “Shpërngulja e shqiptarëve në Turqi gjatë viteve 1912-1914”, në Gjenocidi dhe aktet gjenocidiale të pushtetit serb ndaj shqiptarëve nga Kriza Lindore e këndej, Simpozium i mbajtur në Prishtinë, më 20-21 janar 1994 (Prishtinë: Akademia e Shkencave dhe e Arteve të Kosovës, 1995), 146.

AMPJ, V. 1932, D. 42, fl. 22-23. Dërgimi i propozimit në Këshillin Ministror nga ana e Ministrisë së Punëve të Jashtme për miratimin e notës së protestës dërguar Ministrisë së Jashtme të Jugosllavisë, mbi një marrëveshje për pagimin rreth pronave të shpronësuara, Tiranë, 16 qershor 1932.

Po aty, fl. 31. Vendim për miratimin e këtij propozimi nga ana e Këshillit Ministror të Mbretërisë së Shqipërisë, Tiranë, 16 gusht 1932.

Po aty, V. 1933, D. 265, fl. 1-10. Korrespondencë ndërmjet konsullatës shqiptare në Manastir (nga Hamdi Karazi) dhe Ministrisë së Punëve të Jashtme, lidhur me dërgimin e një raporti me statistikat e popullsive që jetojnë në Jugosllavi të hartuar brenda raportit të përgjithshëm mbi minoritetet në Jugosllavi, Tiranë, 14 dhjetor 1932.

Po aty, fl. 12. Korrespondencë ndërmjet Ministrisë së Jashtme të Shqipërisë dërguar delegatit të Përgjithshëm shqiptar në Gjenevë, rreth raportit të Hamdi Karazit që ta përdorte për interesat e kombit, Tiranë, 2 nëntor 1933.

AMEPJ, V. 1933, D. 491, fl. 1-2. Korrespondencë ndërmjet legatës shqiptare në Beograd dhe Ministrisë së Punëve të Jashtme, mbi dërgimin e dy raporteve të aktivitetit të këshillave të ulemave në Jugosllavi, si dhe aktivitetit të rrethit të komunitetit mysliman të Shkupit, Beograd, 23 shkurt 1933.

Po aty, V. 1938, D. 107/1, fl. 464-469. Raport i hartuar nga Ministria e Jashtme shqiptare rreth numrit të shqiptarëve në Jugosllavi, Tiranë, 8 prill 1938.

* Kjo revistë botohej një herë në muaj nga Zyra Qendrore e Minoriteteve në Gjenevë.

Po aty, V. 1938, D. 107/1, fl. 512. Ekzemplar i revistës “Voix des Peuples Minorité”, dërguar Ministrisë së Jashtme të Shqipërisë nga konsulli shqiptar në Gjenevë, Gjenevë, 21 nëntor 1938.

AMPJ, V. 1934, D. 142, fl. 48-49. Korrespondencë e Ministrisë së Punëve të Jashtme me përfaqësinë shqiptare në Jugosllavi, mbi gjendjen ekonomike, politike të shqiptarëve të Kosovës, keqtrajtimin e tyre nga autoritetet jugosllave, emigrimin në Turqi dhe në Shqipëri, Tiranë, 26 maj 1934.

Po aty, fl. 60-63. Korrespondencë e konsullatës shqiptare në Shkup me Ministrinë e Punëve të Jashtme, mbi keqtrajtimin e shqiptarëve nga autoritetet jugosllave, Shkup, 23 tetor 1934.

Po aty, fl. 82-83. Korrespondencë e konsullatës shqiptare në Manastir me Ministrinë e Punëve të Jashtme rreth ligjit mbi kombësinë jugosllave dhe largimin e shqiptarëve nga trojet e veta, Manastir, 21 korrik 1934.

AQSH, F. 1510/1 Ministria e Punëve të Jashtme Britanike, V. 1935, D. 86, fl. 8-11. Letërkëmbim ndërmjet ambasadës britanike në Beograd me Ministrinë e Jashtme Britanike, mbi një takim të N. Henderson-it me Mbretin Aleksandër në Beograd, Beograd, 10 shtator 1935.

Hasan Bello, “Politika e Mbretërisë Shqiptare për parandalimin e shpërnguljes së kosovarëve drejt Turqisë dhe mosratifikimin e Konventës Jugosllavo-Turke të vitit 1938”, Studime historike, nr. 1-2 (2014): 193.

Arben Puto, Shqipëria politike 1912-1939 (Tiranë: Toena, 2009), 517.

Emine Arifi – Bakalli, “Përballja e Shqipërisë me pozitën e shqiptarëve në Jugosllavi (1935)”, Studime historike, nr. 1-2 (2021): 143.

AMPJ, V. 1935, D. 185/1, fl. 25. Korrespondencë e Ministrisë së Punëve të Jashtme me legatën shqiptare në Sofje, për ata shqiptarë të cilët po shpërnguleshin në Turqi, që t’i bindnin të mos shkonin atje por të vinin në Shqipëri, Tiranë, 8 gusht 1935.

Po aty, V. 1935, D. 185/1, fl. 106. Korrespondencë e konsullatës shqiptare në Selanik dërguar Ministrisë së Punëve të Jashtme se disa agjentë jugosllavë po bënin shpërnguljen e emigrantëve për në Turqi, duke mos i lejuar të ktheheshin në Shqipëri, Selanik, 19 shtator 1935.

Pajazit Nushi, “Trungu gjeokombëtar i shqiptarëve dhe blloku i prerë nga pushtimet serbo-malazeze”, Dëbimi dhe shpërngulja e shqiptarëve në Turqi (Dokumente) (Prishtinë: Shoqata për kthimin e shqiptarëve të shpërngulur nga trojet e veta, 1996), 30.

Izber Hoti, Qëndrimi i diplomacisë italiane ndaj Shqipërisë dhe shqiptarëve (1930-1941) (Prishtinë: Instituti i Historisë, 1997), 116.

Bello, “Politika e Mbretërisë Shqiptare”, 194.

Historia e Popullit Shqiptar, grup autorësh, vëll. III (Periudha e Pavarësisë 28 nëntor 1912 – 7 prill 1939), Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Instituti i Historisë (Tiranë: Toena, 2007), 299; Puto, Shqipëria politike, 479; Merala Guga, “Reforma agrare e Zogut në vitet 1930-1938, Vjetari, nr. 41-42 (2009): 325.

AMPJ, V. 1936, D. 165, fl. 307-311. Korrespondencë nga Ministria e Jashtme, drejtuar përfaqësive shqiptare në Stamboll, Selanik dhe Shkup, Tiranë, 27 prill 1935.

Po aty, fl. 317. Njoftim nga ministri i Punëve të Brendshme, Et’hem Toto drejtuar ministrit të Punëve të Jashtme, Fuad Asllani, Tiranë, 17 qershor 1936.

Po aty, fl. 326. Korrespondencë mes legatës shqiptare në Beograd me Ministrinë e Jashtme në Tiranë, Beograd, 19 qershor 1936.

Po aty, fl. 58. Raport i ministrit Fuqiplotë shqiptar në Beograd, Rauf Fico, drejtuar ministrit të Punëve të Jashtme, Fuad Asllani, Beograd, 14 mars 1936.

Drita, Tiranë, 27 mars 1937, 3.

AMPJ, V. 1938, D. 107, fl. 48-50. Njoftim nga konsullata shqiptare në Beograd, drejtuar ministrit të Punëve të Jashtme, Ekrem Libohova rreth shpërnguljes së shqiptarëve në Turqi, Beograd, 10 shkurt 1938.

Po aty, V. 1938, D. 107/1, fl. 284. Njoftim nga konsullata shqiptare në Beograd, drejtuar ministrit të Punëve të Jashtme, Ekrem Libohova rreth një raporti që do të hartohej nga Mehmet Spaho dhe Xhafer Bej Kulenoviç për aplikimin e padrejtë të reformës agrare, Beograd, 24 gusht 1938.

Po aty, fl. 295-299. Memorandum i Ferhat Dragës dorëzuar Mehmet Spahos, që përmbante fakte rreth aplikimit të padrejtë të reformës agrare ndaj shqiptarëve, Beograd, 23 gusht 1938.